Δεκαπέντε πανεπιστήμια και ερευνητικοί οργανισμοί απ’ όλο τον κόσμο ενεργοποιούνται στο κάλεσμα των «ΝΕΩΝ» και του «ΒΗΜΑΤΟΣ» που ανοίγουν για πρώτη φορά το ιστορικό τους αρχείο σε μια προσπάθεια διάσωσης της νεοελληνικής γλώσσας και των τμημάτων νεοελληνικών σπουδών σε όλο τον κόσμο. Ελληνιστές και μελετητές έρχονται στη χώρα μας για το διεθνές συνέδριο «Ιστορικό Αρχείο “ΤΟ ΒΗΜΑ” και “ΤΑ ΝΕΑ”: Γλώσσα και Λογοτεχνία», 5-6 Δεκεμβρίου, όπου προεδρεύει το νέο μέλος της Ακαδημίας. Στον γλωσσολογικό μαραθώνιο προεδρεύει το νέο μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ο ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, στον οποίο απευθυνθήκαμε.
Η γλώσσα μάς ενώνει και εκείνη μας χωρίζει. Πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη δική μας για να φτιάξουμε «νησίδες» σύγχρονου γλωσσικού πολιτισμού;
Η γλώσσα αποτελεί το κατεξοχήν ενοποιητικό στοιχείο μιας κοινωνικής ομάδας και γενικότερα ενός λαού. Το τρίπτυχο «γλώσσα – ταυτότητα – πολιτισμός» δεν έχει ερευνηθεί σε βάθος σε ό,τι αφορά τον συγκρουσιακό του ρόλο, καθώς στις σημερινές πολύγλωσσες και πολυπολιτισμικές κοινωνίες συνειδητοποιούμε ολοένα και περισσότερο ότι η ταυτότητα δεν είναι στατική και ο πολιτισμός, στις πολύσημες εκδοχές του, έχει εμπορευματοποιηθεί επικίνδυνα. Ενώ η γλώσσα, όπως και η θρησκεία, πράγματι μας ενώνει, αποτελεί συχνά διαχωριστική γραμμή που καθιστά εμφανή και υπερτονίζει την ετερότητα. Ο «άλλος», ο «διαφορετικός» μπορεί να γίνει «εχθρός» αν δεν συνειδητοποιήσουμε την κοινή μοίρα των ανθρώπων και την ανάγκη, όχι απλώς ανοχής στην ετερότητα, αλλά κατανόησής της. Ο γλωσσικός πολιτισμός (linguistic civilisation) δεν έχει καθιερωθεί ως επιστημονικός όρος, με την έννοια ότι η γλώσσα εμπερικλείει τον πολιτισμό, είναι απαραίτητο όμως να τονιστεί εμφατικά η κομβική σημασία της κάθε γλώσσας για τη δημιουργία του πολιτισμού. Χρειαζόμαστε, επίσης, όσο ποτέ, τον ανθρωπιστικό πολιτισμό. Ο γλωσσικός πολιτισμός υπό μορφή «νησίδων» (με τη μεταφορική σημασία, για κάτι ελπιδοφόρο, αισιόδοξο, σε σχέση με το ευρύτερο περιβάλλον του) επιβάλλεται να καλλιεργηθεί συστηματικά με έμφαση στον σεβασμό των άλλων γλωσσών και των τοπικών γλωσσικών ποικιλιών. Δίπλα στα ανθρώπινα δικαιώματα υπάρχουν τα παραγνωρισμένα, εξίσου όμως αναφαίρετα γλωσσικά δικαιώματα. Η «τέλεια» ανθρώπινη επικοινωνία, ανέφικτο όνειρο, προϋποθέτει βαθιά κατανόηση και σεβασμό της διαφορετικότητας. Στην ταινία επιστημονικής φαντασίας του Denis Villeneuve «Arrival» η πρωταγωνίστρια Amy Adams στον σπάνιο ρόλο της γλωσσολόγου αναλαμβάνει τη δύσκολη αποστολή να επικοινωνήσει με εξωγήινους στη Γη. Το βασανιστικό ερώτημα είναι: «Πώς μπορούμε να είμαστε πιο δεκτικοί απέναντι σε καθετί διαφορετικό;». Η προτεινόμενη ως μόνη απάντηση «να εξασκούμε την ανεκτικότητα και να δείχνουμε συμπόνια» είναι εσφαλμένη γιατί η «ανεκτικότητα» και η «συμπόνια» αναπαράγουν τον εξουσιαστικό ρόλο των ισχυρών.
Οι εφημερίδες λειτουργούσαν πάντα ως φορείς εκλαΐκευσης της επιστήμης. Πώς ήταν η εμπειρία της αναδίφησης του Αρχείου δύο ιστορικών εφημερίδων;
Αναδιφώντας το ηλεκτρονικό Αρχείο των εμβληματικών εφημερίδων «ΤΟ ΒΗΜΑ» και «ΤΑ ΝΕΑ», οι ερευνητές δεν μπορούν παρά να μείνουν ενεοί καθώς περνούν από μπροστά τους, στην οθόνη του υπολογιστή, η ιστορία και ο πολιτισμός του ταραγμένου 20ού και του πρώτου περίπου τετάρτου του 21ου αιώνα. Ο γλωσσολόγος μπορεί να αξιοποιήσει την τεράστια βάση δεδομένων, η οποία περιέχει ασύλληπτο αριθμό κειμενικών σωμάτων από εκατομμύρια λέξεις, για να μελετήσει την εξελικτική πορεία της γλώσσας και τις τραγικές συνέπειες του γλωσσικού διχασμού, όπως τις αποτύπωνε η τότε ζωντανή πραγματικότητα. Ο ιστορικός και ο πολιτικός επιστήμονας θα ανακαλύψουν τις περιφρονημένες πηγές της μικροϊστορίας, ενός σπουδαίου επιστημονικού κλάδου που έφεραν στην επιφάνεια οι Γάλλοι, δημιουργώντας το 1960 με ελληνικά μορφήματα τον όρο microhistoire. Ο κριτικός της λογοτεχνίας θα μελετήσει τον τρόπο υποδοχής των πρωτοεμφανιζόμενων πεζών και ποιητικών έργων και θα ανακαλύψει νέα στοιχεία τα οποία διέλαθαν την προσοχή των ιστορικών της λογοτεχνίας. Για παράδειγμα, στην επίλυση του γλωσσικού ζητήματος πρόσφεραν ανεκτίμητες υπηρεσίες οι ποιητές και οι πεζογράφοι που αξιοποίησαν την πλούσια και εκφραστική γλώσσα των ανθρώπων του λαού. Το ίδιο ισχύει και για πολλούς φωτεινούς δημοσιογράφους που αποστασιοποιήθηκαν έγκαιρα από τις γλωσσικές ακρότητες των δύο αντιμαχόμενων παρατάξεων. Επιστήμονες όλων των γνωστικών αντικειμένων θα συνειδητοποιήσουν τον αγώνα και την αγωνία ομοτέχνων τους να παγιώσουν αποδεκτή ορολογία για τις νέες ανακαλύψεις που άλλαξαν και αλλάζουν τη ζωή μας. Οι νεολογισμοί (χιλιάδες στις δύο εμβληματικές εφημερίδες) ξενίζουν στην αρχή, όταν όμως αποδειχτούν χρήσιμοι καθιερώνονται και δεν ενοχλούν κανένα. Σήμερα περνάμε μπροστά από ανθοπωλεία χωρίς να μας εντυπωσιάζει η λέξη, αφού ανήκει στο βασικό λεξιλόγιο της νεοελληνικής. Διερχόμενος ο Στέφανος Κουμανούδης από τη λεωφόρο Πανεπιστημίου το 1889 σημειώνει ότι του έκανε εντύπωση η «επιγραφή εργαστηρίου» ανθοπωλείον, λέξη την οποία λημματογράφησε πρώτος στο μνημειώδες έργο του «Εισαγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών». Κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για μεταφραστικό δάνειο από τα γερμανικά Blumengeschäft, Blumenladen. Σημειωτέον ότι η λέξη ανθοπώλης εμφανίζεται τον 6ο αιώνα μ.Χ. Η εκλαΐκευση, μεταφραστικό δάνειο από τη γαλλική (popularisation, έτος πρώτης εμφάνισης το 1846), δεν είναι εύκολη υπόθεση. Οι δημοσιογράφοι αναλαμβάνουν, εκτός των άλλων, να παρουσιάσουν εξειδικευμένα θέματα με εύληπτο τρόπο στο κοινό, καθιερώνοντας πλήθος νεολογικών όρων.
Για το συνέδριο συνεργάστηκαν πολλά πανεπιστήμια. Τι προκύπτει από τα αποτελέσματά του;
Τα πορίσματα του ιστορικής σημασίας διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου με θέμα τις ενδεικτικές ενότητες Γλώσσα και Λογοτεχνία, θα παρουσιαστούν εκτενώς μετά τη λήξη του. Την επιτυχία του εγγυάται η συμμετοχή κορυφαίων επιστημόνων από διάφορα πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού. Είμαστε ευτυχείς γιατί το συνέδριο, το οποίο θα έχει συνέχεια, τελεί υπό την αιγίδα της Γενικής Γραμματείας Απόδημου Ελληνισμού και Δημόσιας Διπλωματίας του υπουργείου Εξωτερικών με καθοριστική τη συμμετοχή του Πανεπιστημίου της Γρανάδας.
Οι Έδρες Νεοελληνικών Σπουδών ανά τον κόσμο τα τελευταία χρόνια φθίνουν. Πώς μπορεί να τις στηρίξει η πολιτεία και τι δράσεις προτείνετε;
Η οδυνηρή αυτή διαπίστωση οφείλεται στη γενικότερη υποβάθμιση των ανθρωπιστικών σπουδών διεθνώς. Στον έντονα τεχνοκρατούμενο σύγχρονο κόσμο κυριαρχούν η χρησιμοθηρία και η έλλειψη ενσυναίσθησης. Οι λεγόμενες «μικρές γλώσσες» απαξιώνονται από τους ίδιους τους ομιλητές τους. Οταν νέοι ερευνητές κυνηγούν απελπισμένα τους αμφιλεγόμενους «δείκτες απήχησης» (impact factors), οπότε αναγκάζονται να δημοσιεύουν τις μελέτες τους κυρίως ή μόνο στην αγγλική, χωρίς να ενδιαφέρονται για τη μητρική τους γλώσσα, διαπίστωση που ισχύει και για ορισμένους ώριμους, διεθνώς καταξιωμένους έλληνες επιστήμονες που δεν ξέρουν καλά ελληνικά, τότε οι ελπίδες λιγοστεύουν. Η πολιτεία γνωρίζει τι πρέπει να γίνει και αγωνίζεται διαχρονικά με στοχευμένες δράσεις. Τα αποτελέσματα είναι πενιχρά για τους λόγους που ανέφερα. Οταν πολλοί από τους φυσικούς ομιλητές και τους μετανάστες τρίτης και τέταρτης γενιάς των μικρών γλωσσών νιώθουν ένα είδος «γλωσσικής μειονεξίας» έναντι των ισχυρών γλωσσών, τότε τα κίνητρα για την εκμάθησή τους περιορίζονται. Επιβάλλεται στενότερη συνεργασία των φορέων που ασχολούνται με τις λιγότερο ομιλούμενες και διδασκόμενες γλώσσες στην Ευρώπη και ενίσχυση της πολυγλωσσίας, ιδίως των νέων ανθρώπων, καθώς οι γλώσσες ανοίγουν ορίζοντες.
Πηγή: ΤΑ ΝΕΑ– Μ. Παπαματθαίου
